Ne zaboravimo zaboravljeno obećanje: Ulomak iz knjige „Srebrenica: Zaboravljeno obećanje“ Ćamila Durakovića
Čuvajući sjećanje na žrtve Genocida u Srebrenici i ističući važnost kulture sjećanja, Uredništvo magazina za kulturu i društvo Biserje objavljuje ulomak iz knjige Srebrenica: Zaboravljeno obećanje Ćamila Durakovića:
MRLJA NA SAVJESTI ČOVJEČANSTVA
Ako se prisjetimo Ilije Garašanina, Načertanija i Memoranduma Srpske akademije nauka i umjetnosti kao sjemena ideje o Velikoj Srbiji te pažljivo promotrimo događaje na području bivše Jugoslavije 90-ih godina prošlog stoljeća, bit će nam jasno da se prva “sjetva” desila na području Hrvatske (Republika Srpska Krajina).
Ove dokumente spominjem iz dva razloga. Prvo, oni su do danas sakrament velikosrpskog nacionalizma na ovim prostorima. Drugo, područje Podrinja je, geografski, bila idealna teritorija za nastavak provođenja u djelo ideje Velike Srbije. Zločini nad Bošnjacima u Višegradu, Foči, Rogatici, Vlasenici, Bratuncu, Zvorniku, Janji i Bijeljini te genocid u Srebrenici, potvrda su ovoga što govorim. Potvrda sa krvavim pečatom i potpisom. I bijelim nišanima. I vječnom tišinom u Memorijalnom centru.
Za vrijeme trajanja sukoba u Hrvatskoj i širenja ratne histerije na cijelom prostoru bivše zajedničke države, Jugoslavenska narodna armija uspostavila je saradnju sa Srpskom demokratskom strankom u Bosni i Hercegovini. Saradnja se, prije svega, ogledala u obezbjeđivanju naoružanja srpskog stanovništva.
Naoružavanje Srba u Bosni i Hercegovini Jugoslavenska narodna armija vršila je na najmanje dva načina:
– obezbjeđenjem naoružanja Teritorijalnoj odbrani pod kontrolom Srpske demokratske stranke (često i transportom oružja i municije iz Hrvatske),
– skladištenjem naoružanja u kasarnama, magacinima i drugim objektima koji su bili pod direktnom kontrolom Srba.
Dakle, fokus djelovanja Jugoslavenske narodne armije bio je odbraniti, pripremiti i “zaštititi” samo jedan narod – srpski. Tako su u Bosni i Hercegovini, uz aktivni angažman Jugoslavenske narodne armije ili uz njen prećutni blagoslov, stvarani uslovi za etničko čišćenje, preuzimanje teritorije koja se smatrala dijelom zamišljene Velike Srbije, najveće zločine i, na koncu, genocid.
Bosna i Hercegovina i Bošnjaci u njoj postali su direktna meta nacionalnih i geopolitičkih interesa Srba, prepreka u realizaciji projektovane Velike Srbije i suprotna strana nekadašnjoj zajedničkoj armiji, inače moćnoj vojnoj sili. U takvim odnosima činilo se da Bosna i Hercegovina i Bošnjaci nemaju nikakve šanse i teško da su mogli izbjeći nadolazeći scenarij. Još se više činilo da smo osuđeni na propast i da su pred nama unaprijed izgubljene bitke.
“I danas mislim da nisam imao izbora. Odavde posmatrajući, čini mi se da se rat mogao izbjeći jedino da sam pristao da Bosna uđe u sastav krnje Jugoslavije, ustvari velike Srbije. Bosnom bi u tom slučaju danas vladali Milošević i Karadžić. Niko ne zna šta bi se tada događalo.” (Alija Izetbegović, Sjećanja, TKD Šahinpašić, Sarajevo, 2001. god., strana 99)
Druga vojna oblast sa komandnim sjedištem u Sarajevu sastojala se od: 4. korpusa (Sarajevo), 5. korpusa (Banja Luka), 9. korpusa (Knin), 10. korpusa (Bihać), 17. korpusa (Tuzla) i određenog broja samostalnih jedinica. Komandant Druge vojne oblasti bio je general Milutin Kukanjac.
Iz dokumenata komande Druge vojne oblasti moguće je jasnije percipirati stvarnu ulogu Jugoslavenske narodne armije u Bosni i Hercegovini. Do marta 1992. godine, uz pomoć Jugoslavenske narodne armije, na teritoriji Druge vojne oblasti broj ljudi u srpskim dobrovoljačkim jedinicama premašio je šezdeset i devet hiljada, a posredstvom Srpske demokratske stranke srpskom stanovništvu podijeljeno je više od sedamnaest hiljada komada lahkog naoružanja. Direktnim naoružavanjem srpskog stanovništva od strane Jugoslavenske narodne armije taj broj je znatno veći – više od pedeset hiljada komada lahkog naoružanja.
Za to vrijeme većina bošnjačkog stanovništva u Bosni i Hercegovini naivno je željela i zamišljala mirno i civilizovano prevazilaženje novonastale ratnohuškačke situacije. Stvarnost je bila drugačija. Ubrzo je, pred očima svijeta, započela demonstracija sile nad nesrpskim stanovništvom u Bosni i Hercegovini, sa početnim omjerom snaga koji se, najjednostavnije, mogao nazvati “nelojalnom konkurencijom”.
Znali su Srbi za takav omjer snaga. Zato ću, nerado, kao potvrdu toga, citirati dio govora Radovana Karadžića sa sjednice Parlamenta Bosne i Hercegovine održane 14. oktobra 1991. godine, na kojoj se raspravljalo o položaju i suverenitetu Bosne i Hercegovine u odnosu na bivšu državu: “Još jedanput molim, ne prijetim nego molim da ozbiljno shvatite tumačenje volje srpskog naroda koje ovdje zastupa Srpska demokratska stranka i Srpski pokret obnove, a i poneki Srbin iz drugih stranaka. Molim vas da ozbiljno shvatite, ovo nije dobro što vi radite. Ovo je put kojim hoćete da izvedete Bosnu i Hercegovinu – ista ona autostrada pakla i stradanja kojim su pošle Slovenija i Hrvatska. Nemojte da mislite da nećete odvesti Bosnu i Hercegovinu u pakao, a muslimanski narod možda u nestanak, jer muslimanski narod ne može da se odbrani, ako bude rat ovdje.”
Nakon najžešće rasprave vođene do tada u Parlamentu Bosne i Hercegovine, poslanici Srpske demokratske stranke napustili su sjednicu i deset dana kasnije osnovali Skupštinu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, a za njenog predsjednika imenovali Momčila Krajišnika.
Do kraja 1991. godine, srpski politički predstavnici, na učestalim sjednicama Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, donijeli su niz odluka: odluka srpskog naroda o ostanku Bosne i Hercegovine u sastavu Jugoslavije, odluka o osnivanju skupština opština srpskog naroda te odluka o osnivanju Srpske Republike Bosne i Hercegovine, koja je i formalno provedena u djelo 9. januara 1992. godine. Uoči referenduma o nezavisnosti Bosne i Hercegovine, Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini donijela je i svoj ustav.
Na ovakav je način u Bosni i Hercegovini započelo dvovlašće, koje je s jedne strane podrazumijevalo zvanično izabranu vlast, a s druge protuustavno, odmetnuto djelovanje srpskih političkih predstavnika uz formiranje paralelnih zakonodavnih organa i drugih struktura.
U decembru 1991. godine Srpska demokratska stranka donijela je uputstvo označeno kao “strogo povjerljiv” dokument.
“To uputstvo, pod naslovom ‘Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima’, s datumom od 19. decembra 1991, bilo je namijenjeno opštinama u kojima su bosanski Srbi činili većinsko stanovništvo (varijanta A) ili manjinsko stanovništvo (varijanta B). Sadržaj tog uputstva je učesnicima sastanka objasnio Radovan Karadžić. U uputstvu su tačno navedene mjere koje treba preduzeti u ovim dvjema vrstama opština da bi bosanski Srbi uspostavili kontrolu nad njima. U uputstvu se opisuju dvije odvojene faze djelovanja.” (iz dokumenta Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju, broj: IT-02-61-PT)
Uputstvo se odnosilo na mnoga pitanja, od osnivanja srpskih opštinskih organa do stavljanja pod kontrolu finansija i objekata bezbjednosti. Pod varijantu A spadale su opštine sa većinskim srpskim stanovništvom gdje je sve mjere iz uputstva trebalo provesti u potpunosti. Pod varijantom B mjere je djelimično trebalo provesti u mjestima sa manjinskim srpskim stanovništvom.
Već progresivnu napetost u Bosni i Hercegovini dodatno je pojačala odluka Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, 12. maja 1992. godine, kojom je usvojeno šest strateških ciljeva srpskog naroda u Bosni i Hercegovini:
1. Državno razgraničenje od druge dvije nacionalne zajednice;
- Koridor između Semberije i Krajine;
- Uspostavljanje koridora u dolini rijeke Drine odnosno eliminisanje Drine kao granice između srpskih država;
- Uspostavljanje granice na rijekama Uni i Neretvi;
- Podjela grada Sarajeva na srpski i muslimanski dio i uspostavljanje u svakom od dijelova efektivne vlasti;
- Izlaz Republike Srpske na more.
O mogućim mirovnim operacijama Ujedinjenih nacija u Bosni i Hercegovini, generalni sekretar u svom je izvještaju Vijeću sigurnosti od 12. maja 1992. godine, a na osnovu prethodne posjete generalnog podsekretara Bosni i Hercegovini (u periodu od 4. do 10. maja 1992. godine), između ostalog, naveo sljedeće:
“Grad je redovno noću izložen teškom granatiranju i snajperskoj vatri, a na mahove granatiranje vrše i u drugo doba dana, često nasumice, od strane neregularnih srpskih vojnika sa okolnih brežuljaka, koji koriste minobacače i laku artiljeriju, navodno stavljenu im na raspolaganje od strane Jugoslavenske narodne armije… Čak i danju, kada je granatiranje slabijeg intenziteta, nema javnog saobraćaja, malo ljudi ide na posao i ulice su uglavnom puste. Gradski civilni aerodrom je zatvoren. Privredni život je na mrtvoj tački i sve je veća nestašica hrane i drugih bitnih potrepština zbog blokade koju su srpske snage nametnule na grad… Jaka neprijateljstva se dešavaju i u drugim mjestima u Republici, naročito u Mostaru i dolini Neretve, u Bosanskoj Krupi i u istočnoj Bosni.
Svi međunarodni posmatrači se slažu da ono što se događa predstavlja združeno nastojanje Srba u Bosni i Hercegovini, uz saglasnost ili barem neku podršku Jugoslavenske narodne armije, da se stvore “etnički čista” područja za situaciju pregovaranja o
“kantonizaciji” Republike… Tehnika koja se koristi predstavlja okupaciju teritorije od strane vojnih snaga i zastrašivanje nesrpskog stanovništva. Zaključeni sporazum o obustavi vatre između srpskih i hrvatskih vođa, sklopljenog 6. maja 1992. godine, oživio je sumnje o srpsko-hrvatskom cijepanju Bosne i Hercegovine i ostavljanju minimalne teritorije za muslimansku zajednicu koja se zalaže za pluralističko društvo. Nadalje, zabrinutost je povećana odlukom beogradskih vlasti da se do 18. maja iz Bosne i Hercegovine povuku svi pripadnici Jugoslavenske narodne armije koji nisu državljani Republike. Ovim će se u Bosni i Hercegovini ostaviti, bez efikasne političke kontrole, čak pedeset hiljada, uglavnom srpskih vojnika i njihovo oružje. Vjerovatno će ih preuzeti srpska strana.
Borbe i zastrašivanja dovela su do masovnog raseljavanja civila… Nastojanja međunarodne zajednice da pritekne u pomoć ovim napaćenim ljudima u velikoj mjeri su opstruirale zaraćene strane, čiji demografski ciljevi izazivaju nezadovoljstvo kod ovih ljudi. Sloboda kretanja uistinu ne postoji: nedavno je konvoj UNHCR-a morao pregovorima prokrčiti put kroz devedeset drumskih blokada, između Zagreba i Sarajeva, od kojih su mnoge kontrolisali nedisciplinovani i pijani vojnici neodređene političke pripadnosti, koji nisu bili odgovorni bilo kojoj prepoznatljivoj centralnoj vladi. Sadržaj pomoći se krade, vozila se otimaju, a međunarodni radnici humanitarne pomoći izlažu prijetnji i zlostavljanju.
Situacija u Bosni i Hercegovini je tragična, opasna, nasilna i konfuzna. Smatram da u ovoj fazi sukob nije otvoren za mirovni tretman Ujedinjenih nacija. Svaka uspješna mirovna operacija se mora zasnivati na nekom sporazumu između neprijateljskih strana. Takav sporazum može ići od jednostavne obustave vatre pa do sveobuhvatnog rješenja njihovog nesporazuma. Bez nekog sporazuma ne može se odrediti djelotvoran mandat, a održavanje mira je nemoguće…
Također, mora se primijetiti da uspješna mirovna operacija zahtijeva od strana da poštuju Ujedinjene nacije, njihov personal i njihov mandat. Jedna od deprimirajućih karakteristika trenutne situacije u Bosni i Hercegovini je da, uprkos svim njihovim poštenim riječima, ni za jednu tamošnju stranu se ne može utvrditi da zadovoljava te uslove… Ne postoje uslovi koji dopuštaju da mirovna operacija Ujedinjenih nacija pruži efikasan doprinos.” (iz Izvještaja generalnog sekretara Ujedinjenih nacija u vezi s mirovnom operacijom u Bosni i Hercegovini, 12. maj 1992.)
U izvještaju je, također, navedeno da su Alija Izetbegović, Fikret Abdić i Mariofil Ljubić podržavali neposrednu intervenciju Ujedinjenjih nacija, dok Radovan Karadžić i druge srpske vođe nisu smatrale potrebnim uključivanje Ujedinjenih nacija radi održavanja mira.
IZVOR: Ćamil Duraković, Srebrenica: Zaboravljeno obećanje, 2021.
