Godišnjica rođenja velikog bošnjačkog i bosanskohercegovačkog poete, Mehmedalije Maka Dizdara

Mehmedalija Mak Dizdar, bošnjački i bosanskohercegovački pripovjedač, pjesnik i novinar, predstavnik socijalne literature, poratnog predmodernizma i poratnog modernizma novije bošnjačke književnosti, rođen je na današnji dan, 17. 10. 1917. godine u historijskom gradiću Stocu, u “donjoj Hercegovini”, kako je to i sam zapisao u jednoj rukopisnoj autobiografskoj crtici. Njegov rodni kraj tad je bio u sastavu austrougarskog kondominija Bosne i Hercegovine, a 1918. godine postaje dio Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. U šestoj godini života ostao je bez oca Muharema, koji umire od posljedice ranjavanja u Prvom svjetskom ratu. Slijedeći starijeg brata Hamida, koji je već tada bio afirmirani pisac i novinar, 1930. godine dolazi u Sarajevo, gdje upisuje Državnu šerijatsku gimnaziju.

U književnost ulazi još kao gimnazijalac, a radove uskoro počinje potpisivati pod pseudonimom Mak, koji će, i privatno i službeno, koristiti do kraja života. Svoj prvi pjesnički tekst objavio je u listu Saveza trezvene omladine Trezvenost, gdje je 1933. godine dobio i prvu nagradu za najbolju pjesmu. S 19 godina, u tek pokrenutoj “Novoj biblioteci” (“No-Bi”), čiji je bio inicijator, objavljuje prvu zbirku pjesama Vidovopoljska noć (1936), koja je zbog njenih društvenokritičkih ideja značajnim dijelom bila cenzurirana; državni tužilac zabranio je 16 pjesama. Kao i brat Hamid, istovremeno se bavi i novinarstvom, a poeziju i druge tekstove objavljuje i u časopisima Gajret, Novi Behar, Jugoslavenski list, Pregled, kao i u almanahu Oblaci nad kolibama (1937), koji je također objavljen kao izdanje “Nove biblioteke”.

Za vrijeme Drugog svjetskog rata izbjegava učešće u javnom i književnom životu pod fašističkom okupacijom. Radi kao poštanski službenik i, s bratom Hamidom, ilegalno djeluje kao član partizanskog pokreta otpora, zbog čega mu ustaške vlasti hapse majku Neziru i sestru Refiku i odvode ih u Jasenovac, na put smrti. Godine 1941. ženi se Bišćankom Senijom Dedić, s kojom će tokom narednih godina dobiti tri sina: Faruka (Murkela), Envera i Maju.

U poslijeratnoj, socijalističkoj Jugoslaviji najprije radi ponovo kao novinar, odnosno kao urednik u državnoj agenciji “TANJUG” za Bosnu i Hercegovinu (1946–1948) te u sarajevskom dnevnom listu Oslobođenje (1948–1951). Jedan je od osnivača “Seljačke knjige”, koja kasnije prerasta u “Narodnu prosvjetu”, jednu od najznačajnijih izdavačkih kuća svog vremena u Jugoslaviji, gdje je bio urednik i glavni urednik (1951–1959). Nakon žestokih prigovora i afere prouzrokovane izborom romana Bihorci Ćamila Sijarića za najbolji jugoslavenski roman 1956. godine, pada u nemilost vlasti i gubi posao, a “Narodna prosvjeta” ukida se.

U međuvremenu, vraća se književnom radu i objavljuje prije svega pjesme, ali i nekoliko pripovijetki u onovremenoj periodici. U časopisu Život 1954. godine objavljuje prekretno važnu poemu Plivačica, koju će potom, u nešto drugačijoj inačici, objaviti i kao zasebno izdanje, u vlastitoj nakladi (1954) i koja će, individualiziranim ljudskim ja, najaviti napuštanja dotad rigidne socrealističke poetike kolektivističkog usmjerenja. Iako materijalno nezbrinut nakon gubitka posla, od kraja pedesetih godina 20. stoljeća pa nadalje sve intenzivnije piše i objavljuje niz knjiga poezije: poemu Povratak (1958) te pjesničke zbirke Okrutnosti kruga (1960) i Koljena za Madonu (1963), Minijature (1965) i Ostrva(1966). Kao rezultat više od jednog desetljeća dugog kreativnog i istraživačkog procesa, konačno objavljuje Kameni spavač (1966), koji se smatra krunom njegova sveukupnog književnog stvaralaštva i jednim od temeljnih ostvarenja književnosti Bosne i Hercegovine. Stećci srednjovjekovne Bosne za Dizdara su bili povod, a njegova poezija nastojala je predstaviti ili čak riješiti mnoge probleme bosanskog čovjeka koje su pred njim stajale stoljećima unazad. Objavio je i knjigu Poezija (1968) kao autorski izbor iz svog dotadašnjeg pjesničkog rada, kao i drugo, prošiteno te izmijenjeno izdanje Kamenog spavača (1970), a neposredno pred smrt i zbirku Modra rijeka (1971).

Uz veći broj novinskih članaka, objavio je i više desetaka publicističkih i naučno-stručnih radova, od kojih su najznačajniji knjižica Stari bosanski epitafi (1961) i knjiga Stari bosanski tekstovi (1969), inače prva integralna antologija srednjovjekovne bosanske pismenosti i književnosti. Objavio je i nekoliko priređenih knjiga, među kojima je posebno važna Panorama savremene bosansko-hercegovačke proze (1961), jedna od prvih antologija modernog bosanskohercegovačkog književnog stvaranja.

Bio je član Uprave te potpredsjednik i predsjednik Udruženja književnika Bosne i Hercegovine, a od 1964. godine do smrti i glavni urednik časopisa Život. U ovom časopisu, uz ostalo, pokrenuo je i raspravu o jezičkom pitanju u Bosni i Hercegovini te je u poznatom tematu Života posvećenom ovom problemu objavio glasoviti esej Marginalije o jeziku i oko njega (1970), u kojem se otvoreno zalaže za priznavanje treće, bosanske varijante nekadašnjeg srpskohrvatskog / hrvatskosrpskog jezika.

Dobitnik je više značajnih priznanja i nagrada, od kojih su najvažnije: Nagrada Udruženja književnika Bosne i Hercegovine (1961), Šestoaprilska nagrada Grada Sarajeva (1964), Zmajeva nagrada Matice srpske (1967), Dvadesetsedmojulska nagrada Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine (1967) te Zlatni vijenac Struških večeri poezije (1969).

Izložen žestokim kritikama i napadima te suočen s intenzivnim javnim i tajnim pritiscima, prijetnjama i uvredama, kao i političkim malverzacijama u vezi s njegovim privatnom životom, 14. 7. 1971. umire u Sarajevu, u 54. godini života.

5.

VALJA SE ODUPRIJETI MORI. Dozvati treba zeleni vjetar na toplo polje. Od žuta i zrela. Postati konjik na bjesnom konjicu. Treba upaliti svjetlo zvuka na zamišljenim žicama. Taj instrument naslikaće nam put dana kojim je hodio davno moj neznani brat, davno, prije stotinu mojih života. Vidjećemo raskidano lice skitača na vododjelnici ludih tokova. Saznaćemo za ono veče koje je bilo studenije od jutraš to se rađa na krilima umorene ptice. Pa dajte mi već jednom taj kamen što je progovorio, dajte tu divnu dvoličnost koja se odaziva na ime

harfa

odaberimo ovdje

ono što nam treba

jer

u drvoredu

ovih žica

ima

suza

ima

ptica

Na kraju

da li smo to mi snili harfu ili je ona nas?

IZVORI:

Mak Dizdar, Koljena za Madonu, Svjetlost, Sarajevo, 1960.

Mak Dizdar, Okrutnosti kruga, Veselin Masleša, Sarajevo, 1963.

Mak Dizdar, Kameni spavač (autentično i definitivno izdanje), prir. Sanjin Kodrić, Fondacija “Mak Dizdar”, Sarajevo, 2017.

Priredio: Elmir Spahić, MA