Stvaranje hiperrealnosti (tehnosfera, ideosfera i videosfera) – iščeznuće realnog
Niz sasvim raznorodnih pojava u umjetnosti, nauci, filozofiji i politici 20. stoljeća može se uvjetno svrstati u riječ “hiper”, što bukvalno znači “pojačan”, “prekomjeran”. Savremena upotreba ovog prefiksa zasnovana je na tome da mnoga svojstva stvarnosti 20. stoljeća, dovedena do krajnjeg stepena razvoja, otkrivaju svoju vlastitu suprotnost. U tom smislu, pojam “hiperrealnost” uvode 1976. godine italijanski semiotičar Umberto Eco i francuski filozof Jean Baudrillard, koji su ga pripisivali nestajanju realnosti prilikom dominacije sredstava masovne komunikacije. Moglo bi se kazati da ta sredstva nastoje prikazati realnost u svim njenim najistinitijim detaljima, ali na takvom nivou uvjerljivosti sama tehnička, vizuelna sredstva stvaraju novo svojstvo realnosti, koje se može nazvati “hiper”. Hiperrealnost je iluzija, koja je tvorljiva sredstvima komunikacije, a istupa kao vjerodostojnija, tačnija, “realnija” realnost od one koju opažamo u životu oko nas.
Primjera radi, možemo podsjetiti na utjecajan pravac u slikarstvu tokom sedamdesetih i početkom osamdesetih godina prošlog stoljeća, koji je tako i nazvan: hiperrealizam. Djela hiperrealizma bile su uramljene fotografije u boji, ogromnih formata, koje su funkcionirale kao slike. Time su slikari ustvari kopirali fotografe, težeći ga krajnjoj, a ustvari pretjeranoj vjerodostojnosti. Na slikama je koža ljudskog lica prikazivana u krupnom planu, krupnom do te mjere da su se mogle vidjeti najmanje pore, neravnine i čvorići, koje ne primjećujemo prilikom uobičajenog gledanja lica. To i jeste efekat “hiper” – realnost dobija “nadrealne” crte, koje zapravo nameću tehnička sredstva njenog prikazivanja.
Prema Baudrillardu, u savremenom zapadnom svijetu, koji je čvrsto obavijen mrežom masovnih komunikacija, realnost nestaje jer prerasta u hiperrealnost, koja se proizvodi vještački: “Realnost i sama tone u hiperrealnost, sitničarskom prikazivanju realnog, prvenstveno putem sredstava za reprodukciju, kao što je fotografija”. Od jednog do drugog sredstva prikazivanja, realnost se isparava, postaje alegorija smrti. Ali, u određenom smislu, ona se također pojačava posredstvom svog razaranja. Ona postaje realnost radi same sebe, fetišizam ekstaza negacije i svog vlastitog ritualnog uništavanja: hiperrealnost.”
Treba kazati da je ovaj paradoks bio otkriven mnogo ranije (prije nego što su ga istakli savremeni teoretičari postmodernizma), u kvantnoj fizici, u kojoj instrumenti bitno utječu na sam objekat posmatranja: elementarne čestice. Realnost, koju su fizičari otkrivali počevši od dvadesetih i tridesetih godina prošlog stoljeća, u sve većoj mjeri je “hiperrealnost”, budući da je stvaraju parametri samih instrumenata i matematički aparat računanja. Što su savršenija sredstva za posmatranje fizičke realnosti, time je manja mogućnost da ona bude fiksirana kao realnost u pravom smislu te riječi, različita od uvjeta svog saznavanja. To je upravo onaj slučaj nastanka hiperrealnosti, o kome je, već na primjeru kulturnih objekata, Baudrillard napisao: “Od jednog do drugog sredstva prikazivanja, realnost isparava…” Pri čemu se govori upravo o najvjerodostojnijim, najsuptilnijim, najosjetljivijim sredstvima za prikazivanje, kao što su fotografija i televizija. Što je istinitiji metod posmatranja i prikazivanja, to sumnja postaje sama kategorija “istine”, jer se najtačnije i najpotpunije predstavljen predmet prestaje razlikovati od svog otiska i slike. Istinitost čini istinu nemogućnom. Ovdje, na prvoj liniji saznavanja, naoružani najsavršenijim instrumentima, mi imamo posla sa pojavama koje ne dozvoljavaju oštro razgraničavanje između ponašanja objekta po sebi i njihovog uzajamnog djelovanja sa mjernim instrumentima.
Među najvažnija svojstva postmodernizma može se izdvojiti ono što Baudrillard naziva simulacijom ili proizvodnjom realnosti. Televizija prikazuje događaj, koji je proizveden specijalno radi toga da bi ga televizija mogla prezentirati. Takav vještački događaj, koji navodno odražava neku realnost, a zapravo zamjenjuje tu realnost, naziva se simulakrum. Naprimjer, predizborni kongresi političkih partija, koje prenosi neka televizija u znatnoj su mjeri simulakrum, jer same partije, kao određeni kolektivi, otkrivaju svoje postojanje samo pred objektivom televizijske kamere. A pseudodogađaj priređuju sa takvom pompom, prenose ga pomno tako da on milionima ljudi izgleda realniji nego događaj koji se odvija van televizijskog ekrana. Nadalje, možemo se zapitati da li je stvaranje hiperrealnosti samo slučajnost ili zadatak određene ideologije? Tada na umu imamo to da tehnosfera, ideosfera i videosfera do sada nisu bile razvijene do te mjere da bi mogle obuhvatiti realnost u svim njenim dimenzijama i pretvoriti je u sistem vještačkih znakova, kao danas.
Priredio: Elmir Spahić, MA
IZVOR: Mihail Epštejn, Postmodernizam, Zepter, Beograd, 1998.
