Muslimani u Evropi – povijesni kontekst

Piše: Amir Karić

Evropski narodi i muslimani imaju dugu historiju sučeljavanja, što je ostavilo duboke tragove na njihovoj međusobnoj percepciji. Prvi susreti, direktni ili indirektni, počeli su već u VII stoljeću. Za prvu generaciju muslimana kršćanstvo je bilo oličeno u Bizantijskoj imperiji, koja je već bila preuzela vlast nad Palestinom od Perzijanaca. Kao što je poznato, već je vjerovjesnik Muhammed, a. s., pred kraj svoga života (u. 632.) ostvario korespondenciju s Heraklijem, bizantijskim kraljem, a do 640. godine Bizantija je bila prisiljena na povlačenje iz Palestine i cijelog Šama.

Stoljeće poslije nastanka muslimanske države u Medini, muslimanska vojska, predvođena Tarik ibn Zijadom 711. godine iskrcala se na tlo Španije. U sljedećih dvadesetak godina nastavili su napredovati prema sjeveru, da bi konačno 718. godine imali pod svojom vlašću cijelu Španiju i prvi put prešli Pirineje, a potom nastavili napredovati prema središnjoj Francuskoj, da bi tek 732. godine bili zaustavljeni između Poatijea i Tura, najsjevernije tačke koju je dosegnula muslimanska vojska, koja je nadirala s juga u Evropu.

Filip Hiti  stiče u vezi s ovom bitkom: “Kasnije legende su uljepšavale ovaj dan kod Poatjea ili Tura, preuveličavajući njegovu istorijsku važnost. Za muslimane, koji, međutim, mogu vrlo malo reći o tome događaju, on je postao balat al-shuhada, ulica mučenika. Za hrišćane on je značio prekretnicu u ratnoj sreći sa njihovim vječnim neprijateljem. Gibon (Gibbon), a poslije njega i drugi istoričari, zamišljaju da bi vidjeli u Parizu i Londonu džamije gdje sada stoje crkve i da bi, mjesto izlaganja Biblije u Oksfordu i drugim naučnim centrima, čuli tumačenje Korana da su Arapi dobili bitku. Za mnoge novije istoričare bitka kod Tura je jedna od odlučnih bitaka u istoriji.” (“Istorija Arapa”, Sarajevo: Veselin Masleša, 1988.)

U sljedećih nepunih osam stoljeća razvijala se islamska civilizacija na području Španije, sve do 1492. godine, kada su vojne jedinice kralja Ferdinanda i kraljice Izabele osvojile Granadu, posljednji grad s muslimanskom upravom. Deset godina kasnije, tj. 1502. godine spomenuti vladari su ukazom zabranili islam u Španskom kraljevstvu.

Thomas W. Arnold, ističe: “Kršćanski kler, dočepavši se ovog upliva (u vlast, A. K.) i iskorišćavajući ga, izvrgnuo je mukama mnogobrojne španjolske jevreje. Poduzimali su drakonske mjere protiv onih koji se nisu htjeli pokrstiti. Eto, potomci ovih jevreja s iskrenim su veseljem dočekali svoje spasitelje, arapske osvajače, te su u osvojenim gradovima u njihovo ime obrazovali gardu, a u utvrđenim mjestima otvarali kapije. Muslimani u Španiji su dočekani s veseljem i od strane robova. Stanje ovih robova pod gotskom vlašću, koju su otprije utemeljila dva germaska naroda, bilo je nesretno i bijedno. (…) Zatim su mnogi kršćanski plemići, ili iz uvjerenja ili zbog nekih drugih razloga, prigrlili islam. Mnogi su se iz srednjeg i nižeg staleža, ne prividno, nego iz čistog uvjerenja obratili u islam…” (Thomas W. Arnold, “Povijest islama: historijski tokovi misije”, Sarajevo: Starješinstvo Islamske zajednice Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije, 1989.)

Od pada Granade, pa u sljedećih više od stotinu godina, trajalo je pokrštavanje, odnosno protjerivanje ili ubijanje muslimana, koji su uglavnom bili španskog porijekla, konačno do 1609. godine, kada je kralj Filip III potpisao naređenje za definitivno pokrštavanje, odnosno protjerivanje ili likvidiranje muslimana. Ne treba izgubiti iz vida da je muslimanska flota imala prvo iskrcavanje u Sirakuzi na jugu Sicilije još 652. godine, nakon sloma bizantijske flote kod Aleksandrije. Uspostavljanje islamske vlasti na Siciliji započelo je 874. godine, a završilo se 902. godine. Sljedećih sto osamdeset i devet godina Sicilija je ostala u sastavu velikog islamskog carstva, tj. do 1091. godine, kada su Normani zauzeli posljednje uporište na tome ostrvu.

Drugo sučeljavanje desilo se na granicama islamskih zemalja. Krstaški pohodi za “svetu zemlju” pokrenuti su 1097. godine i u određenim intervalima obnavljani su tokom sljedećih dvije stotine godina.

Treći susret na evropskom tlu bio je sa širenjem Osmanskog carstva, koje je već u XIV stoljeću prodrlo na evropsko tlo, šireći svoju vlast ka Bugarskoj, Makedoniji, Srbiji, Bosni i Mađarskoj, sve dok konačno nisu zaustavljeni pod zidinama Beča 1683. godine. Sljedeće razdoblje evropskih kolonijalnih osvajanja i uprave nad velikim dijelom islamskog svijeta počelo je u XVI stoljeću i trajalo sve do XX stoljeća.

„U tom periodu muslimani su iskusili pobjednička, osvajačka i imperijalna svojstva Zapada. Kolonijalizam, u okviru kojeg su evropske sile u početku bile suprotstavljene u nastojanjima da potčine muslimane i za sebe prisvoje njihova privredna bogatstva, trajao je do poslije završetka Drugog svjetskog rata. Dotle su Evropljani mogli da povlače zamišljene granice u pijesku, da dijele muslimanske teritorije po svojoj volji i da tri islamska carstva (Osmansko, Safevijsko i Mogulsko) rascjepkaju u oko pedeset današnjih nacionalnih država (članica Organizacije islamske konferencije).“[1]

Dakako, bilo bi pogrešno zaključiti da evropski narodi i muslimani međusobno nisu imali nikakve druge interakcije osim ratne. Tokom povijesti, razvijena je trgovačka razmjena, diplomatski odnosi još od vremena Karla Velikog i halife Haruna er-Rešida, pa sve do modernog vremena. Kulturna razmjena i razmjena u domenu znanosti, prije svega, utjecaj kojeg su muslimani Španije izvršili, svoje odjeke je imala u rađanju evropskog preporoda (renesanse). Muslimani su izvršili veliki kulturni utjecaj i na Siciliji. Normanski vladari nastavili su koristiti usluge muslimanskih učenjaka, vladarski dvorovi su ukrašavani arapskom dekoracijom, a hroničari bilježe da su kršćanske žene i pola stoljeća poslije svrgavanja islamske vlasti oponašale muslimanske u načinu odijevanja.

“Novo prisustvo”

Polovinom XX stoljeća muslimani, u potpuno drukčijim okolnostima, počinju ponovo dolaziti i naseljavati se u evropskim zemljama.[2] Međutim, odmah na početku treba istaknuti da je muslimanska populacija u Evropi heterogena, odnosno da se muslimani međusobno višestruko razlikuju. Predodžba o monolitnoj muslimanskoj zajednici je pogrešna. Identiteti muslimana u Evropi su višestruko različiti. Etnički, jezički, nacionalno, politički i ideološki promatrano, muslimani baštine različite tradicije. S druge strane, prisutna je i ideja islamskog umeta (ummah), koja nadilazi sve etničke, jezičke, klasne i druge razlike na određenom nivou muslimanske osjećajnosti, odnosno identiteta. Danas u evropskim zemljama žive muslimani koji su došli tokom kolonijalnog ili postkolonijalnog vremena; kao gostujući radnici; kao izbjeglice; oni koji su došli radi spajanja porodica i oni koji su došli kao studenti ili znanstvenici. Države, kakve su Velika Britanija, Francuska i Holandija, imale su imigraciju iz razdoblja kolonijalizma ili postkolonijalnog razdoblja. Useljenici su dolazili iz zemalja-kolonija pojedinih evropskih država. Tako su u Veliku Britaniju dominantno dolazili muslimani s Indijskog potkontinenta, u Francusku iz sjevernoafričkih zemalja, u Holandiju iz Indonezije ili Surinama itd.

Gostujući radnici počeli su dolaziti tokom pedesetih godina XX stoljeća i poslije, a u skladu s potrebama zapadnih zemalja za radnom snagom. Tako je došao veliki broj radnika u Njemačku iz Turske i SFR Jugoslavije, ili u Francusku iz zemalja Sjeverne Afrike itd. Izbjeglice su dolazile iz područja zahvaćenih ratnim zbivanjima, ili kao žrtve političkog progona. Tako su u različite zemlje Zapadne Evrope dolazile izbjeglice iz Iraka, Irana, Afganistana, Čečenije, afričkih zemalja, iz Bosne i Hercegovine i dr. Broj muslimana u zemljama Evropske Unije procjenjuje se na preko petnaest miliona.

Najbrojnije muslimanske zajednice su u Francuskoj 5-6 miliona (8-10%), Njemačkoj 3,5 miliona (3,5%) i Velikoj Britaniji 1,6 miliona (2,8%), dok su najmalobrojnije muslimanske zajednice u Luksemburgu 9.000, Irskoj 32.000 i Finskoj 30.000 muslimana. Ukupan broj muslimana u Evropi, ne uključujući Tursku i Rusiju, procjenjuje se na oko 25 miliona. Među njima je i preko 100.000 konvertita.

U Republici Turskoj, koja je kandidat za članstvo u EU, živi 70,5 miliona stanovnika, od kojih su 99% muslimani, a u Rusiji živi oko 20 miliona muslimana, od ukupno 142 miliona stanovnika.11 Muslimanska populacija dolazi iz nekoliko regiona, i to iz zemalja Magreba i drugih arapskih zemalja, Turske, sa Indijskog potkontinenta, iz Afrike i sa Balkana.[3]

Distribucija po regionima se preklapa s historijski ostvarivanim vezama između određenih evropskih i određenih muslimanskih zemalja. Tako su muslimani iz zemalja Magreba u Francuskoj i Španiji. U Francuskoj je značajna populacija iz Zapadne Afrike, Senegala, Malija i Obale Slonovače. Turci i muslimani s Balkana preovladavaju u Njemačkoj i Austriji. U Belgiji i Holandiji su nastanjeni većinom Turci i muslimani iz Magreba, posebno iz Maroka. U Velikoj Britaniji je populacija iz bivših britanskih kolonija, većinom s Indijskog potkontinenta. U Finskoj živi jedan broj muslimana Tatara. Njihovi preci su stigli u Finsku kao trgovci u 19. stoljeću i tu se trajno nastanili. U Italiji su nastanjeni muslimani porijeklom uglavnom iz Egipta, Somalije, Etiopije, Magreba i Zapadne Afrike.[4]

U pogledu koncentracije muslimanske populacije, potrebno je naglasiti da su se muslimani u većini zemalja naseljavali u određene regione, pa čak i u određene gradove. Tako npr. u Ahenu živi 4,1% muslimana, Amsterdamu 8,6%, Berlinu 10,8%, Birmingemu 8,7%, Bradfordu 10,7%, Briselu 12,6%, Kelnu 8,0% i sl.[5]

[1] Yvonne Yzbeck Haddad, “Globalizacija islama: povratak muslimana na Zapad”, u: John L. Esposito (ur.), Oksfordska historija islama, Živinice: Selsebil, 2005, str. 575

[2] O imigraciji u Evropu i evropskim migracijama općenito vidi: Jelena Zlatković Winter, “Suvremena migracijska kretanja u Evropi”, Migracijske i etničke teme, 20 (2004.) 2-3: 161-170; Milan Mesić, “Harmonizacija europske imigracijske politike: neuspjeh politika imigracijske kontrole sedamdesetih i osamdesetih godina 20. stoljeća”, Migracijske i etničke teme, 19 (2003.), 4: 343-361; Marco Martinello (ur.), Migration, Citizenship and Etno-National Identities in the European Union, Hants, Vermont: Ashgate Publishing Limited, 1995.

[3] U. S. Department of State’s “2008 Report on International Religious Freedom” (Vidi: http://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2008 (10. 2. 2009.))

[4] 2 Felice Dassetto, “The Muslim Populations of Europe”, u: Brigitte Maréchal, Stefano Allievi, Felice Dasseto, Jørgen Nielsen (ur.), Muslims in the Enlarged Europe, Leiden-Boston: Brill, 2003., str. xxvi

[5] Isto, str. xxvii

Preuzeto iz: Amir Karić, “Muslimani u Evropskoj Uniji”, Dobra knjiga – Sarajevo, 2015, str. 21-25