Knjižni blok: Deheroizacija atentata
Nema sumnje da je Sarajevski atentat fascinantna književna građa i kao takvu prepoznavali su je mnogi evropski pisci, koji su vremenom ovaj historijski događaj pretvorili u književni mit. Već u vanjskom i golom historijskom zbivanju, koliko je takvo što uopće moguće rekonstruirati, ima dovoljno žanrovskih predelemenata za politički triler, priču o zavjeri, ljubavnu melodramu (Franz Ferdinand i Sofija), apokaliptičku pripovijetku, crnu komediju, teatar apsurda.
Teška simbolička kodiranja
Konstelacija likova od početka, bez bilo kakve književne obrade, implicira teška simbolička kodiranja: u tom događaju se Gavrilo Princip iz sirotinjske seoske porodice na evropskoj periferiji suprotstavlja Franzu Ferdinandu, nasljedniku najstarije evropske krune, tu mladi revolucionari udaraju na moćnu dinastiju koja je osvojila cijelu srednju Evropu i pola Balkana, zazivajući prastari motiv okršaja Davida i Golijata, tu vitalni fanatični nacionalizam, koji predstavlja novi princip uređenja svijeta, zadaje smrtni udarac tobože dotrajalom imperijalnom principu, oličenom u Podunavskoj monarhiji, a evropska budućnost naizgled odnosi pobjedu nad evropskom prošlošću, Nova Evropa (koju će najavljivati istoimeni časopis Milana Ćurčina) ubija Staru Evropu (za kojom će čeznuti Stefan Zweig ili Joseph Roth). Ove građe su se laćali mnogi, ponajviše austrijski i jugoslavenski pisci (ko želi gotovo pa potpunu listu ranijih književnih priloga o atentatu neka pogleda rad Borisa Previšića u našem zborniku Sarajevski dugi pucnji 1914, Zenica, Vrijeme, 2015). Podsjetimo samo na neke od onih koji su ispisivali književni mit o Sarajevskom atentatu: Bruno Brehm, austrijski autor velikonjemačke, a kasnije i nacionalsocijalističke orijentacije, u svom je dinamičnom i na stilskim zasadama “nove činjeničnosti” napisanom romanu “Apis i Este” (1930), prvom tomu njegove trilogije “Kad se tronovi ruše”, u dva lika iz naslova koncentrirao suprotstavljenost dva principa (nacionalizam i monarhizam) koji će odrediti sudbinu Evrope.
Inače, Goebbels će 1939. Brehmu za njegov roman, čiji pripovjedač u romanu u svojim opisima definitivno više simpatizira s Principom i Apisom, uručiti najveću književnu nagradu Trećeg Reicha.
Friedrich Oppenheimer, Austrijanac jevrejskih korijena, inače brat čuvenog ekspresionističkog slikara Maxa Oppenheimera, opet će u romanu “Sarajevo – sudbina Evrope” (1931) ispisati neku vrstu ljubavnog trilera, zasnovanog uglavnom na izmišljenim likovima unutar poznatog historijskog konteksta, Ludwig Winder, veliki a kod nas potpuno nepoznati češko-austrijski pisac međuratnog perioda, temu će obraditi u “Prijestolonasljedniku” (1937), historijskom romanu o Franzu Ferdinandu koji je, usput rečeno, preveden u Osijeku neposredno pred početak Drugog svjetskog rata. Još ranije, 1923, čuveni Franz Werfel na temelju svojih dnevničkih bilješki iz 1915, koje govore o kratkom susretu s zatočenim sarajevskim atentatorom u Terezinu, objavio je apokaliptičku pripovijetku “Čabrinović”. Desetljećima kasnije (1972), austrijsko-srbijanski pisac Milo Dor je u “Posljednjoj nedjelji” priču o Sarajevskom atentatu ispisao iz perspektive Lea Pfeiffera, istražnog sudije u procesu protiv zavjerenika. Atentat je središnja tema i djela Borivoja Jevtića, i češkog pisca Karela Novog, i značajnog francuskog književnika Georgesa Pereca, u čijoj će se zaostavštini naći rukopis kratkog romana pod naslovom “Sarajevski atentat”. Pripovjedač će na jednom mjestu atentat nazvati jednim od “najvećih, najljepših, najplemenitijih koji su ikada izvršeni (….)”, jednim od “rijetkih trenutaka kad je Istorija mogla da postane epopeja”, jednim od “rijetkih poduhvata u kojima su pojedinci, iako slabašni i bijedni, mogli da se uzdignu do veličanstvenog, do uzvišenog” (prema str. 65. srbijanskog izdanja Clio 2017), sažimajući tako fascinaciju narativnim jezgrom “sarajevskog Vidovdana” 1914, u kojem su mnogi otkrivali mitološki potencijal, dajući mu ovaj ili onaj predznak, uključujući tu i filmske autore Fadila Hadžića i Veljka Bulajića. Ovu “mitomotoriku” Sarajevskog atentata, koja ima svoje estetske, kulturološke i ideološke implikacije, analizirao je u nekoliko znanstvenih rasprava i sam potpisnik ovih redova.
Koncept demitologiziranja
U najnovije vrijeme, oko stogodišnjice ovog povijesnog događaja, nastala su mnoga značajna ili manje značajna književna djela, čija je podloga barem donekle Sarajevski atentat, tu se izdvajaju roman Aleksandra Gatalice “Veliki rat” (2012), proza Miljenka Jergovića “Nezemaljski izraz njegovih ruku” iz 2017. (naslov je inače citat iz pomenute Werfelove pripovijetke “Čabrinović”) i posebno satirički roman Svetislava Basare “Anđeo atentata” (2015), koji se u prepoznatljivom autorskom stilu pripovijeda posmrtnim glasom Franza Ferdinanda. U ovom romanu, kojem Basara ne slučajno stavlja podnaslov tabloid, književnim postupcima osvježava historijski materijal time što ga demitologizira i deheroizira.
Koncept demitologiziranja i deheroizacije odlikuje i roman Zlatka Topčića, premda uz sasvim drugačije književne postupke. Nema središnjeg glasa iz onostranosti koji relativizira ne samo atentat nego sve povijesno zbivanje, pa i ovozemaljski ljudski život, već je tu disperzija pripovjedne perspektive na više likova koji bivaju prikazani u svim svojim nedoumicama, unutarnjim proturječjima, sitnim slabostima i krupnim psihološkim kompleksima. Tako Nedeljka Čabrinovića pokreću slavoljublje i potreba da se suprotstavi ali i dokaže ocu koji “mnogo griješi prema sinovljevoj izuzetnosti (…) veliko će djelo napraviti, na čast njemu i njegovima, koje će se pronositi kroz vrijeme i generacije, mjereći svaka svoje uspjehe spram njegovog” (str. 30). A Muhameda Mehmedbašića u revolucionarne vode gura i ujedno ga opterećuje porodična priča o djedu Ibrahimu, koji se s Hadži Lojom digao na ustanak protiv austrougarske okupacije, i rođaku Mustafi Golubiću, zaslužnom ratniku, obojicu je sad iznevjerio jer nije pucao, iako je to trebao učiniti prvi. Kod Mehmedbašića se otvaraju i zamršeni identitetski konflikti, između ponosa na porodičnu slavu i usađene krivnje za turski grijeh, koja će se rasplamsati kad zbog straha, kako sebi priznaje, ne ispuni misiju. Unutrašnji glasovi, glasovi suzavjerenika mu govore: “Ako se vratio srpstvu, zašto nije i pravoslavlju, pa da se promijeni i muhamedansko ime u nemanjićko i tako zaista potaru stari grijesi. Ovako… vjera je nešto što se vidi i zna, ne može skriti da klanja, posti i ogleda se u dlanovima dok šapće, niti se skriva nego njome uznosi, a odrekao je se nije, naprotiv; nije ni imena koje među njihovim strši kao paprat u polju, a srpstvo… ono je samo košulja koja se navlači kada više nemaš svoju, dok je ne stekneš” (str. 78).
Drugi nivo deheroizacije jeste uključivanje glasova tzv. običnih ljudi koji su ranjeni bombom koju je bacio Čabrinović, a koja je, nakon što ju je Franz Ferdinand izbacio napolje iz svojih kola, završila u susjednom vozilu pogodivši Merizzija i nekolicinu okupljenih građana. Njihovim književno zanemarenim sudbinama Topčićev roman podaruje glasove i životne priče: recimo Marku Maruni, koji je, ostavljajući bolesnu majku, došao u Sarajevo da se ženi, a i da vidi svijeta, ili Mari Skorup, koja dvaput sedmično čisti kod begovske porodice Benderija, iste one koja je, prema čuvenoj legendi u kojoj se prepliću historijska istina i čaršijsko predanje, sebi dala, prekoputa Vijećnice, izgraditi inat-kuću, ili Jozefini Rupnik koja je s Anom Blaškić išla kod Sedmerice braće da ubaci novčiće i izgovori po trideset i tri Zdravomarija na svakom od sedam vrata “za zdravlje i sreću svog djeteta”. Ili pak Ibrahimu Čišiću, kojem je “oštro zrno umjesto kucavice pogodilo tek meko tkivo”. Inače, dodaje pripovjedač, “nikada neprocjenjivo vrijedna kolekcija švajcarskog slikara Ferdinanda Hodlera ne bi stigla u Sarajevo” (str. 53). I tako se redaju priče malih sarajevskih ljudi isprepletenih s velikim pričama na velikoj pozornici historije, čineći narativni mozaik, zapravo pripovjednu mrežu jednog grada, “koji se sazidao oko odjeka jedno pucnja”, a koji je svoj “morbidni status potvrdio devedesetih kada je od Lenjingrada preuzeo rekord najduže opsjednutog grada u historiji”, napominje pripovjedač u svojoj uvertiri, te aforistički dodaje: “Sve legende o Sarajevu su istinite, ili su bile, ili će biti” (str. 9-10). Tu ovaj odličan roman dozvoljava sebi malo mistifikacije: naposljetku, Sarajevo je njegov glavni junak.
Veliki povijesni smisao
A revolucija, veliki povijesni smisao, junaštvo, nacionalni ideali? Na jednom mjestu gdje pripovjedač govori o jednom od zavjerenika on jezgrovito sažima historijski put i političku kulturu Balkana, zarobljenoj u dugovima, simboličkim i materijalnim, koje isplaćuje svojim “junacima”: “Bez nekog drugog znanja ili vještine, koje ljudi razumiju kao vrijednost, Cvjetko Popović je bio također revolucionar, što je oduvijek bilo vrsno zanimanje koje je davalo ugled i visoke apanaže. Generacije na Balkanu odrastaju otplaćujući revolucionarima zasluge za sve što su uživali, i za slobodu koju su im darivali” (str. 85-86). Te dugove fantazmagoričnom i, kako će se pokazati, često fatalnom “junaštvu” odbija preuzeti stilski suvereno ispričani Topčićev roman, koji umjesto uzvišene herojske, bira perspektivu iz središta života i koji, mirne duše možemo to reći, predstavlja jedno od najuvjerljivijih i najinteligentnijih književnih djela o tom sudbonosnom događaju naše povijesti.
IZVOR: Oslobođenje
