Godišnjica smrti Huseina-kapetana Gradaščevića, vođe Pokreta za autonomiju Bosne
Na današnji dan 17. augusta 1834. godine u Istanbulu u 31. godini života preminuo je Husein-kapetan Gradaščević, zvani Zmaj od Bosne, vođa Pokreta za autonomiju Bosne (1831), koja se tad nalazila u sklopu Osmanskog carstva. Rođen je 31. augusta 1801. godine u Gradačcu od oca Murata i majke Đurđijanke.
Pokret za autonomiju Bosne događaj je koji je najsnažnije obilježio epohu povijesti Bosne pod Osmanskim carstvom. Pokret je bio općenarodni, tj. pripadao je svakom čovjeku u Bosni bez obzira na vjersku pripadnost i svi su uzeli učešća u njemu. Rapidno je “udaljio” vezira i ostale koji su bili protiv autonomije, čime je de facto postao vladar Bosanskog pašaluka; 18. jula 1831. godine Gradaščević savladava vojsku pod zapovjedništom velikog vezira u blizini Štimlja na Kosovu. Odlučuje ne nastaviti pohod i vraća se u Bosnu, gdje su ga njegovi vojnici proglasili novim vezirom 12. septembra.
Međutim, 1832. godine pokret za autonomiju je izgubio prednost u ratu. Nakon niza manjih okršaja, ključna bitka dogodila se 17. i 18. maja izvan Sarajeva; bosanska vojska je poražena nakon što Hercegovačko pojačanje stiže i pridružuje se Osmanlijskoj vojsci. Gradaščević je morao bježati u Habsburšku monarhiju 31. maja. Odatle je pregovarao sa sultanom da se vrati u carstvo, koji njegovu želju ne odobrava u potpunosti.
Razlozi zbog kojih je pokret Husein-kapetana Gradaščevića doživio propast su mnogobrojni. Osnovni razlog propasti ovog pokreta je hronična nesloga bošnjačke vlastele i njihova međusobna borba za vlast, koju su Osmanlije vješto koristile. Drugi i veoma bitan razlog neuspjeha ovog pokreta i pobune je taj što zavjerenici u Bosni, u odnosu na Miloševu Srbiju, nisu imali na međunarodnom planu nikakvih mentora niti moćnih saveznika koji bi ih podržali i izvršili pritisak na sultana u kritičnom trenutku. Bosanske spahije, kao konzervativni muslimani, nisu ni pokušali potražiti saveznika u kršćanskom okruženju, koje je za njih tada predstavljalo “din dušmana” sa kojim nema dogovora niti nagodbi. Osim nešto protivnika sultanovim reformama, u drugim pokrajinama carstva bošnjačke spahije nisu imale ozbiljnog saveznika. Sarajevski historičar Muhamed Nametak navodi tri osnovna razloga neuspjeha ovog pokreta: “Prvi je nedostatak političkog iskustva kod bosanskih vođa, koji su, nakon početnih pobjeda, stali i prokockali prednost koju su stekli tim pobjedama. Drugi uzrok je izostanak podrške izvan zemlje, koju su kršćanske zemlje, koje su se borile protiv osmanske vlasti imale, i treće , na kraju, ne treba izostaviti ni činjenicu da je Gradaščević bio izdan od Ali-paše Rizvanbegovića i njegovih saveznika, što znači da su unutarbosanske suprotnosti olakšale posao protivnicima borbe za bosanski suverenitet”.
Prvo se seli u Beograd, odakle odlazi u Istanbul, gdje umire pod nerazjašnjenim okolnostima – iako je ostalo zapisano da je umro od kolere, jedna bosanska legenda kaže da je sultan bio impresioniran Huseinovim vještinama u borbi i da mu je ponudio mjesto generala nizamske vojske. Husein je obukao nizamsko odijelo, a potom ga skinuo i kazao: “Sultanova volja je udovoljena. Nisam spreman prodati svoju zemlju za fildžan moje moje krvi”. Na taj način skončat će svoj život i otići u legendu.
Dobrima iz svoga vakufa Husein-kapetan Gradaščević dao je izuzetan, zapravo neprocjenjiv doprinos u razvoju obrazovnog, kulturnog i vjersko-prosvjetnog života muslimana u Gradačcu i okolini, počev od 1820. pa do današnjih dana. Širina i intezitet ovog doprinosa bio je najveći u osmanskom radoblju bosanske povijesti, a poslije 1878. godine, sa smanjivanjem površine vakufskih dobara ovog vakufa, postupno je slabio. Također, vakufska dobra Husein-kapetana dala su značajan doprinos u oblasti urbanog razvoja grada Gradačca, pogotovo poslije 1945. godine.
Husein-kapetan Gradaščević je, kao značajna historijska ličnost, općeprisutna inspiracija u bošnjačkoj i bosanskohercegovačkoj narodnoj (usmenoj) i umjetničkoj (pisanoj) književnosti.
